इयत्ता ४ थी

विषय- मराठी पाठातील सर्व शब्दार्थ, स्वाध्याय
अ.क्र पाठाचे नाव --- लेखक / कवी
१४ मिठाचा शोध ---- अंजली अत्रे
१५ आनंदाच झाड ----- लीला शिंदे
१६ झुळूक मी व्हावे (कविता---- दा .अ. कारे
१७ म्हणीच्या गमती - ---------------
१८ जननायक बिरसा मुंडा - ---------------
१९ हे कोण गे आई ? (कविता)--- भा . रा. तांबे
२० कोलाज - ---------------------
२१ आभाळमाया (कविता)---- विलास सिंदगीकर
२२ होय , मीसुद्धा!------ राजीव तांबे
२३ मन्हा खांदेस्नी माटी (कविता)---- शकुंतला भा. पाटील
२४ थोर हुतात्मे - --------------
२५ संतवाणी ----- संत तुकाराम,चोखामेळा,शेखमहन्मद

१४ मिठाचा शोध
शब्दार्थ
कुतूहल = उत्सुक्ता जंगल = वन अळणी =चव नसलेले युक्त्ती = कल्पना
झाड = व्रुक्ष पाणि = जल समुद्र = सागर दिवस = दिन
प्रश्न – एका वाक्या उत्तरे लिहा .
१) पूर्वीच्या काळी माणूस कोठे राहत होता ?
२) आदिमानवाने हरणांच्या कोणत्या गोष्टी खूप दिवस निरीक्षण केले ?
३) खनिज मिठाला आपन काय म्हणतो ?
४) माणसाने समुद्राचे पाणी कशात साठवले ?
प्रश्न –गाढलेल्या जागी योग्य शब्द लिहा .
अ) बरेच दिवस त्यान या गोष्टींच ---------------------केल. त्याला खूप ------------ वाटल .
आ) कंदमुळ खाताना रोज थोडा थोडा -----------चाटू लागला .
इ) त्याला दिसली एक वेगळ्या प्रकारची ----------------
ई) ते पाणी त्यांच्या -----------------नेणन्ही त्याला शक्य होत नव्हंत.
खालील शब्दसमूहांचा वाक्यात उपयोग करा .
१) निरीक्षण करणे-
2)कुतूहल वाटणे -
३) अंगाला झोंबणे-
१५ आनंदाचे झाड
शब्दार्थ ;
फुलोरा =फुलांचा बहर. रुंजी घालणे= भोवती फिरणे . मनमुरादपणे = मनसोक्तपणे .
फन्ना उडवणे = खाऊन टाकणे .
प्रश्न १ ला - एका वाक्यात उत्तरे लिहा .
१) शेवग्याच्या झाडावर कोणत्या रंगाच्या फुलांचे घोस लोंबत होते ?
२) हिरव्यागार पसरलेल्या फांद्यांवर कोणाचा मेळा भरत असे ?
३) पशुपक्षी ,कीटक-किड्यांचे माहेर कोणते ?
प्रश्न २ रा –कोण कोणास म्हणाले ?
अ) “ दारात कधीही शेवगा लावू नये .घरात भांडणे होतात . हे झाड तुम्ही तोडुन टाका .”
आ) “ मी हे झाड लावल ते जोपासण्यासाठी , तोडण्यासाठी नाही .”
इ) “ अहो , लोक शेंगा तोडुन नेतील , तेव्हा नाही का भांडणार तुम्ही ?”
प्रश्न ३ रा – गाळलेल्या जागी योग्य शब्द लिहा .
अ) हिरव्यागार पसरलेल्या फांद्यांवर -------------पक्ष्यांचा अखन्ड मेळा भरत होता .
आ) अलगत हवेत तरंगत इवल्या इवल्या चपळ ------------झुबळ मला दिसली.
प्रश्न ४ था- ‘कार’ प्रत्यय जोडून नवीन शब्द बनवा .
उदा .- गीत – गीतकार
अ) संगीत आ ) चित्र इ) नाटक ई) कला
प्रश्न ४ था- खालील शब्दसमूहांचा वाक्यात उपयोग करा .
अ) परोपकार करणे.-
आ) आधार देणे .-
इ) फस्त करणे .-
ई) रुंजी घालणे . –
उ) सुकळी मारणे . –
ऊ) पाळत ठेवणे, -
१६ कविता झुळूक मी व्हावे
शब्दार्थ
सानुली = लहानशी . स्वैर = मोकळेपणा . राईत = बागेत . कानोसा = कान देऊन लक्सपूर्वक ऐकणे .
अंगुली = बिट . पसार = निघून जाणे . संगे = बरोबर . लकेर = गाण्याची तान .
प्रश्न १ ला – एका वाक्यात उत्तरे लिहा .
अ ) कवीला काय व्हावेसे वाट्ते ?
आ) कळीला कसे बोट लावावे , असे कवीला वाटते ?
इ) दिशादिशांतून कवी काय उधळून देतो ?
ई) कवीने शेताला कशाची उपमा दिली आहे ?
उ) तुम्हाला काय व्हावेसे वाटते ?
प्रश्न २ रा – गाळलेल्या जागी योग्य शब्द भरा .
१ ) घरात कोणी आहे का याचा मी -------------------
२)मांजरीला पाहून उंदीर ---------------------------
३ ) नदीतल्या पाण्यात झाडाची फांदी -----------------
४ ) पक्ष्याने आकाशात ---------------------------------

१७ म्हणींच्या गमती
शब्दार्थ –
पाठोपाठ = लगेच
म्हणी . (आपल्या भाषेमध्ये असे अनेक शब्दसमूह वापरले जातात . त्याना म्हणी असे म्हणतात .)
१) लहान तोंडी मोठा घास .
२) गर्वाचे घर खाली .
३) पळसाला पान तीनच .
४) ऊस गोड लागला म्हणून मूळा सकत खाऊ नये .
५) शहाणाला शब्दाचा मार .
६) घरोघरी मातीच्या चुली .
७) अति तिथे माती .
८) दिव्या खाली अंधार .
९) काखेत कळसा गावाला वडसा .
१०) नाचता यईना अंगण वाकडे .
११) खाईन तर तूपाशी नाही तर उपाशी .
१२) आयत्या बिळात नागोबा .
१३) वासरात लंगडी गाय शहाणी .
१४) पाण्यात राहून मास्याशी वैर करु नये .
१५) सरड्याची धाव कुंपाणापर्यंत .
१६) कुत्र्याची शेपूट नळीत घातळे , तरी वाकडे ते वाकडेच .
१७) गाढवाला गुळाची चव काय .
१८) वानराच्या हाती कोळीत .
 वाचा . समजून घ्या .उतारा पाहून अचूक लिहा. (विरामचिन्हांसह )
राणी आजीला म्हणाली , “बघ ना आजी , आपला सोनू मला चिडवतो . “अरे सोनू इकडे ये .” आजी म्हणाली .सोनू आजीकडे आला . “काय ग आजी ?” सोनू म्हणाला. “अरे तुम्ही दोंघ बहीणभाऊ . मग आपल्या ताईला चिडवतोस ?” आजी म्हणाली . अस्स आहे होय !’ सोनू मनाशीच म्हणाला . ‘अग आजी आम्ही दोंघ खेळतो एक तासभर . तू बघ कोण काय करत ते . मग बोल मला. म्हणतात ना , हातच्या काकणाला आरसा कशाला ?” सोनू म्हणाला .
१८ जननायक बिरसा मुंडा
शब्दार्थ – शेतसारा = शेतजमिनीवरील कर . जनाअंदोलन = लोकानी केलेले आंदोलन .
सक्तमजुरी = अतिशय कष्टाचे काम . किताब = पदवी .
प्रश्न १ ला –एका वाक्यात उत्तरे लिहा .
१) बिरसा मुंडा यांचा जन्म केव्हा व कोठे झाला ?
२) बिरसा मुंदा यांचे प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षण कोणत्या शाळेत झाले ?
३) तुरुंगात असताना बिरसा मुंडा यानी कोणता संकल्प केला ?
४) बिरसा मुंडा याना कोणकोणत्या गोष्टींत विशेष रस होता ?
५) बिरसा मुंडा याना लोकानी कोणता किताब बहाल केला ?
प्रश्न २ रा – गाललेल्या जागी योग्य शब्द लिहा .
अ ) संपूर्ण देशाला-------------------- गुलाम बनवून ठेवले होते .
आ) १८९५ मध्ये बिरसा मुंडा याना--------------------- वर्षाची सक्तमजुरी शिक्षा ठोठावली .
इ) बिरसा मुंडा याना -------------------------तुरुंगात डांबण्यात आले .
प्रश्न ३ रा –वाक्यप्रचार व त्यांचा अर्थ यांच्या जोड्या जुळवा .
१)रस असणे अ)तुरुंगवासाला पाठवणे .
२) असंतोष निर्माण होणे . आ) एखादी गोष्ट करण्याचा निश्चय करणे .
३) कारावास ठोठावणे . इ) टिकणे .
४) संकल्प करणे . ई) देशासाठी लढताना मरण येणे .
५)टिकाव लागणे . उ) रुची असणे , आवड असणे .
६)वीरगती प्राप्त होणे. ऊ) चीड निर्माण होणे .
प्रशन ४ था – ‘जननायक‘ हा किताब बिरसा मुंडा याना मिळाला , तसे खालील किताब कोणाला मिळाले ?
अ ) महात्मा
आ) लोकमान्य
इ) स्वातंत्र्यवीर
ई) नेताजी
उ) क्रांतीसिन्ह
ऊ) लोकनायक
१९ हे कोण गे आई

शब्दार्थ – गडाचे खिन्डार = किल्ल्याचा अरुंद रस्ता . ठायी = ठिकाणी . ओढोणी =ओढून .
वडाची दाढी = वडाची पारंबी . चौफेरी = सगळीकडे . मंडळ =गोलाकार . इतके = एवढे .
उरांत =ह्रद्यात . कापणे = हालणे .
प्रश्न १ ला – एका वाक्यात उत्तरे लिहा .
१ ) पाखरांसारखी शीळ कोण वाजवत आहे ?
२) कवी घाबरुन का पळाला ?
३) कवितेत घडलेल्या सर्व घटना कोणामुळे घडल्या ?
४) कवीने वाकुल्या केव्हा एकल्या ?

२० कोलाज
कठीण शब्द
सन्मान . खेलरत्न . अर्जून पुरस्कार . पद्मविभूषण . भारतरत्न .सर्वोच्च . महाराष्ट्र . विक्रम . स्पर्धेत . कौतुक . प्रशिक्षक . व्यवस्थापक . प्रसाएअमाध्येम .
विश्वचषक . इंग्लंड . क्रिकेट . आयुष्यात . कारकिर्द . उत्तम . कात्रण . वर्तमानपत्रे .

‘भारतरत्न ,
‘भारतरत्न ‘ हा भारताचा सर्वोच्च नागरी सन्मान आहे . हा सन्मान राष्ट्रीय सेवेसाठी दिला जातो .या राष्ट्रीय सेवामध्ये कला ,साहीत्य , विज्ञान ,सार्वजनिक सेवा आणि क्रीडा यांचा समावेश आहे . या सन्मानाचा प्रारंभ २ जानेवारी १९५४ रोजी तत्कालिन भारताचे राष्ट्रपती Dr. राजेंद्रप्रसाद यांच्या काळात केला गेला .
सुरवातीला हा सर्वोच्च नागरी सन्मान मरणोत्तर देण्याची प्रथा नव्हती . इ. स. १९५५ मध्ये हा नागरी सन्मान मएअणोत्तरसुद्धा देण्याची तरतुद करण्यात आली .हा नागरी सन्मान एका वर्षात जास्तीत जास्त तीन व्यक्तीना देण्यात येतो .सर्वपल्ली राधाक्रुष्णन याना इ . स. १९५४ साली पहिला भारतरत्न सर्वोच्च नागरी सन्मान देवून गौरवण्यात आले .
‘भारतरत्न’ सन्मानप्राप्त काही सन्माननीय व्यक्ती
१ Dr . धोंडो केशव कर्वे १९५८
२ Dr . पांडुरंग वामन काणे १९६३
३ आचार्य विनोबा भावे १९८३ (मरणोत्तर)
४ Dr . बाबासाहेब आंबेडकर १९९० (मरणोत्तर)
५ लता दीनानाथ मंगेशकर २००१
६ पंडित भीमसेन जोशी २००८
७ सचिन रमेश तेंडुलकर २०१३

२१ आभाळमाया
शब्दार्थ –कोसळणे = जोरात पडणे . बरकत = लाभ भुकेकंगाल = भुकेलेले आणि पैसा नसलेले .
प्रश्न १ ला – एका वाक्यात उत्तरे लिहा .
१) पावसाचे ढग हूऊन कोठे कोसलावे असे कवीला वाटते ?
२) शेतक-याला बरकत केव्हा येते ?
३) कवीला उजेड कोठे न्यायचा आहे ?
४) पक्ष्याकडे पाहुन कवीला काय वातते ?
५) आभाळमाया का मिळावी , असे कवी म्हणतो ?
प्रश्न २ रा – कवीला खालील गोष्टी पाहून काय व्हावेसे वाटते ,ते ४ ते ५ वाक्यात लिहा .
अ‍) पाऊस आ) पणती इ) पक्षी
२२ होय , मीसुद्धा !
शब्दार्थ – पोटात खड्डा पडणे = खूप भीती वाटणे . पाय लटलट कापणे = भीतीने पाय थरथर कापणे . अनवाणी = पायांत चपला वैगेरे न घालता .
प्रश्न १ ला – एका वाक्यात उत्तरे लिहा .
१) आईने मोहनला दुकानात काय आणायला सांगितले ?
२) मोहनने आकडेमोड का केली ?
३) मोहनला किती रुपये जास्त आले होते ?
प्रश्न २ रा – का , ते लिहा.
१) आईने मोहनला हाक मारली ?
२) मोहनच्या आईला तिच्या आईने शाबासकी दिली ?
३) दुकानदाराने मोहनला शाबासकी दिली ?
प्रश्न ३ रा- खालील वाक्यप्रचार व त्यांच्या अर्थाच्या जोड्या लावा .
१) पोटात बाकबूक होणे . अ) खूप रडणे .
२) जीव भंड्यात पडणे . आ) खूप घाबरणे .
३) ढसाढसा रडणे . इ) दिलासा मिळणे.
प्रश्न ४ था- खालील शब्दाना जोडून येणारा शब्द लिहा .
१) आकडे .--------------------- २) हात -----------------------
२) आरडा ----------------------४) कावरा --------------------- प्रश्न ५ वा- पाठात .पायात जोडे न घातलेला ‘ – या शब्दसमूहाबद्दल ‘अनवाणी ‘ हा शब्द आलेला आहे .खालील शब्द वाचा. असे आणखी शब्द शोधून लिहा .
अ) जन्म झालेला ठिकाण ---------- जन्मस्थान .
आ) विमान चालवणारा ----------------वैमानिक .
इ) कविता करणारी ------------------ कवयित्री .
ई) शोध लावणारा ----------------- संशोधक .
उ) देशाची सेवा करणारा ------------देशसेवक .
ऊ) दवा देणारा --------------- वैद्य .
ऋ) पत्र वाट्णारा ------------------ पोस्टमन .
ऌ) शेती करणारा ------------- शेतकरी .
प्रश्न ६ वा –वाक्यातील रिकाम्या जागी खालील शब्दसमूहांची योग्य रुपे वापरा
(चेहरा कसनुसा करणे , नजर चुकवणे , अस्वस्थ होणे .)
कपबश्या कपाटात ठेवताना माझ्या हातून एक कप फुटला . त्यामुळे मी -----------झालो . चेहरा ------------------------- मी आईकडे गेलो . तिच्याशी ---------बोलू लागलो.
२३ मन्हा खांदेस्नी माटी
शब्दार्थ – मन्हा = माझ्या . वान = उणीव .
प्रश्न १ ला – एका वाक्यात उत्तरे लिहा .
१) खानदेशी मातीचा थाट कोणासारखा आहे ?
२) खानदेशी शिवारातला ‘ सोनानी मूस ‘ का म्हटले आहे ?
३) खानदेशी माती कशासारखी आहे ?
४) खानदेशी मातीला भाग्यवान का म्हटले आहे ?
प्रश्न २ रा – कवितेतील शेवटी सारखी अक्षरे येणारे शब्द लिहा .
जसे – माटी – थाटी .
१) ऊस -------------- २) तुकडा ----------------------- ३) भागवान ---------------- प्रश्न ३ रा – ‘भाग्य’ या शब्दाला ‘वान’ हा प्रत्यय लावून भाग्यवान हा शब्द तयार झाला आहे . खालील शब्दाना ‘वान ‘ प्रत्यय लावा .
अ) बल ---------------- आ) धन -----------------------इ) गाडी ---------------------ई)गुण ----------------
२४ थोर हुतात्मे
प्रश्न १ ला – एका वाक्यात उत्तरे लिहा .
१) लाहोरच्या तुरुंगातले तीन क्रांतिवीर कोणत्या घोषणा देत होते ?
२) १९२८ साली लाहोरमध्ये कशाच्या विरोधात निदर्शने झाली ?
३) भगतसिंगानी कोणकोणत्या महविद्यालयात उच्च शिक्षण घेतले ?
४) ब्रिटिश सरकारने सुखदेव याना कशामुळे धमकावले ?
५) कोणीकोणाच्या मदतीने सुखदेवानी ‘ नौजवान ‘ भारत सभा’ स्थापन केली ?
प्रश्न २ रा –जोड्या जुळवा
‘अ’ गट ‘ब’ गट
१)राजगुरु अ‍) चौराबाजार
२)भगतसिंग आ) कानपूर
३)सुखदेव इ) खेड
४)प्रताप व्रुतपत्र ई) बंग
प्रश्न ३ रा –खालील शब्दसमूहांचा वाक्यात उपयोग करा.
अ) बाळकडू मिळणे .
आ) सुगावा लागणे.
इ) पाळत ठेवणे.
ई) दीक्षा मिळणे .
उ) निर्धार करणे .
ऊ) भूमिगत होणे .